مسجد جامع عتیق شیراز

جاذبه هاي گردشگري شيراز - مسجد جامع عتيق يا مسجد جمعه يا مسجد جامع يا مسجد آدينه، از کهن ترين مساجد قديمي شيراز است که در مشرق شاهچراغ قرار دارد.
اين مسجد دو ايواني در سال 281 ه.ق. به دستور عمروليث صفاري ساخته شد. ساختمان مسجد که اولين هسته تاريخي شهر شيراز است مشتمل بر بنايي مرتفع است که داراي چندين حجره و شبستان است و برخي قسمت هاي آن دوطبقه مي باشد. اين مسجد داراي 6 درب ورودي و خروجي بوده است. يک درب در ضلع شمالي، يک درب در ضلع جنوبي، دو درب در ضلع غربي و دو درب در ضلع شرقي.
درب ورودي ضلع شمالي به دوازده امام معروف است و کتيبه اي بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوي و در سال ( 1031 ه.ق. ) به خط علي جوهري نگاشته شده است اين کتيبه تاريخ مرمت مسجد را در سال مذکور بيان مي نمايد.
سر در شمالي مسجد با کاشي مقرنس کاري شده است.
بر روي چهار کتيبه نام دوازده امام بر روي کاشي نگاشته شده و در جرزهاي دو طرف اين سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالي مسجد، طاق نماي مرتفعي قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاري شده است. در حاشيه بالاي داخلي اين طاق نيز سوره هل اتي با خط نسخ بر روي کاشي نگاشته شده است. در انتهاي آن پلکاني است که به پشت بام و گلدسته ها ختم مي شود و در پيشاني و جلو آنها کاشي کاري شده است و روي آنها با خط نسخ آيات قرآني نگاشته شده است.
در ضلع غربي اين طاق نما، دالان درب دوازده امام ( درب شمالي ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت اين دالان و طاق نماها، شبستان کوچکي قرار گرفته است.
در سال 1347 ه.ش. در شرق طاق نماي وسطي، شبستاني بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهني مشبک و محرابي از سنگ مرمر عالي و ازاره هايي تا ارتفاع يک و نيم متر با سنگ مرمر ساخته شده است. قسمتي از اين شبستان دو طبقه است و عرض آن نيز 5.5 متر مي باشد.
بر روي ستون ها و بدنه اين شبستان کاشي کاري شده و بر روي کاشي ها، آيات قرآني، احاديث و تصاوير گل و بته و خطوط اسليمي نقش بسته است. در حاشيه بالايي آن نيز سوره هل اتي به خط نسخ بر روي کاشي نگاشته شده است.
ضلع جنوبي مسجد با مساحتي برابر با 1200 متر مربع، طاق نماي بزرگي وجود دارد که به علت تخريب در حال مرمت آن مي باشند.
در درون طاق نما، کتيبه اي قديمي با خط ثلث نگاشته شده است که بخشي از آن باقي مانده است. بر فراز در ورودي شبستان ضلع جنوبي کتيبه اي ديگر با خط ثلث پيچيده بر روي کاشي نگاشته شده است که بخشي از آن تخريب شده است. اين کتيبه در زمان شاه طهماسب اول صفوي نگاشته شده و در پايان آن تاريخ 973 ه. ق. تاريخ مرمت مسجد، ذکر شده است.
در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهاي آن نيز، محرابي کاشي کاري شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفي سوره توحيد و نام پنج تن نگاشته شده و در زير آن دو آيه قرآني به خط نسخ نگاشته شده و در پايان تاريخ 1361 ه. قيد گرديده است. سقف اين محراب با کاشي لاجوردي کاشي کاري شده است و دو طرف محراب نيز سنگ کاري شده است. در کنار اين محراب، تاريخچه مرمت مسجد بر روي دو سنگ نقش گرديده است.
در ضلع شرقي اين شبستان کوچک، شبستان چهل ستون قديمي با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است. سقف اين شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است. اين شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده مي شود. بر سر در اين شبستان کتيبه اي است که با خط ثلث پيچيده نگاشته شده است و هم اينک برخي از قسمت هاي آن تخريب شده است. اين کتيبه نيز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوي (930-984 ه.ق) نگاشته شده و بيانگر مرمت مسجد در آن تاريخ است.
در مغرب شبستان کوچک، در قرينه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگي با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است. سقف اين شبستان آهن کوبي شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشيده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمين، با سنگ مرمر پوشيده شده است. در اين شبستان منبري 12 پلکاني از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روي ديوار و محراب اين شبستان نيز 13 کتيبه از آيات قرآني و احاديث با خط ثلث و نسخ بر روي کاشي نگاشته شده است.
ضلع غربي داراي دو در است که سر در يکي از آنها، يزدي بندي است و مقرنس کاري و کاشي کاري و معرق کاري شده است. اين در که يکي از درهاي مهم مسجد است، بوسيله اداره باستان شناسي فارس مرمت شده است. بر فراز اين در کتيبه اي است که آيات قرآني بر روي آن با قلم درشت و به خط ثلث عالي بر روي کاشي نگاشته شده است و تاريخ (1027 ه.) در پايان آن قيد گرديده است. در نزديکي و در امتداد همين کتيبه، کتيبه اي ديگر است که قسمتي از آن باقي مانده و تاريخ 1026 ه.ق. در آن قيد گرديده است که بيانگر تاريخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبير (996-1038 ه.ق) مي باشد.
اين در در شبستان بزرگ جديد ضلع جنوبي گشوده مي شود.
در ضلع غربي اين مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نيز شبستان کوچکي قرار گرفته است. در يکي از اين طاق نماها دالان در ورودي است.
در ضلع شرقي مسجد نيز طاق نماي بزرگي قرار دارد که در پيشاني آن اندکي کاشي کاري شده است و هم اينک نيز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال اين طاق نما، چهار طاق نماي کوچک است و يک راه پله که در زاويه آن يکي از درهاي مسجد قرار گرفته است. در ضلع جنوبي طاق نما نيز، چهار طاق نماي کوچک است که يکي از اين طاق نماها دالان در دوم ضلع شرقي مسجد است و يکي ديگر از اين طاق نماها در شبستاني است که در زاويه جنوب شرقي مسجد قرار گرفته است.
صحن مسجد با مساحت 1672 متر مربع با سنگ هاي مرمر مفروش بوده و در دالان هاي ورودي مسجد چندين سنگاب وجود داشته که هميشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پاي خود را بشويند و وضو بگيرند و پس از آن وارد صحن شوند. هم اينک يکي از اين سنگاب ها که قطر داخلي آن نزديک به يک متر است و ناحيه خارجي آن دوازده ضلعي است، هم چنين در اطراف آن نقش و نگارهايي وجود ادرد و گرداگرد آن آيات قرآني و اسلامي نگاشته شده است.
در جلو پلکان ورودي موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش اين سنگاب به جهت تأثير آب، کاملا” مشخص نيست. هم اينک نيز سه نمونه از اين سنگاب ها در ابتداي صحن همانند نمونه پيشين آن به صورت دروازده ضلعي موجود است.
در وسط صحن مسجد، بنايي مکعب شکل از گچ و سنگ ساخته شده است که نزديک به يک متر از سطح زمين بلندتر است و گرداگرد آن را ايواني به عرض دو متر فرا گرفته است. اين بنا که در سال 752 ه.ق به دستور شاه شيخ ابواسحاق اينجو حاکم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بيت المصحف، خدايخانه و يا خداخانه خوانده مي شود و اين بدان جهت است که در اين مکان علاوه بر قرآن هايي تاريخي به خط اميرالمؤمنين علي (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پيامبر و تابعين او نگاهداري مي شده است. محل تلاوت قرآن نيز بوده است. همچنين در اين مکان قرآني به خط عثمان خليفه سوم وجود داشته که چندين قطره خون وي، به هنگام قتلش بر روي آن ريخته است و به همين جهت برخي اين مکان را قبر عثمان يا دفتر عثمان نيز خوانده اند.